Φιλελεύθερος σοσιαλισμός: πραγματικότητα ή ουτοπία;

Του Χρήστου Αντωνίου

Πρόσφατα σε café με κάποιο φίλο-από τους ελάχιστους που μπορείς να κάνεις σοβαρή συζήτηση-μεταξύ άλλων μου ανέφερε ότι προσδιορίζει τον εαυτό του ως φιλελεύθερο σοσιαλιστή. Στην αρχή μου φάνηκε η σκέψη του πολύ απλοϊκή. Πως λέμε «δύο στη συσκευασία ενός». Από την άλλη δύσκολο εγχείρημα για το πώς θα μπορούσες να ενώσεις δυο διαμετρικά αντίθετες πολιτικο-κοινωνικές θεωρίες.

Βέβαια στο πίσω μέρος του μυαλού μου υπήρχε το γνωστικό υπόβαθρο του θέματος, από παλιότερα διαβάσματα –αν θυμάμαι καλά- του σημειωματάριου ιδεών του Θ. Γιαλκέτση στην εφημερίδα ελευθεροτυπία από σχετικές αναφορές του.
Το θέμα επανήλθε πρόσφατα με την κίνηση των «58» ή της σοσιαλδημοκρατίας εν τέλει. Ακούς από το χώρο αυτό ανθρώπους, που κάποτε με ευκολία θα τους κατέτασσες στην Αριστερά να μιλάνε ότι για το ξεπέρασμα της κρίσης απαιτούνται μεταρρυθμίσεις και αλλαγή πορείας προς πιο φιλελεύθερα ιδεώδη. Από την άλλη πάλι γνήσιο φιλελεύθερο σχηματισμό, μέσω του προέδρου του Θ. Σκυλακάκη με παρέμβαση του στις 22/01//2014 να προτρέπει σε δημιουργία «πορφυρής συμμαχίας» (φιλελεύθεροι-σοσιαλιστές), γιατί «χρειάζεται μια στρατηγική συνεργασία διαφορετικών πολιτικών και ιδεολογικών παραδόσεων. Φιλελεύθεροι, όπως εγώ να συνομιλήσουν και να συμμαχήσουν πολιτικά ή κυβερνητικά με σοσιαλδημοκράτες ….». Εύκολα βγάζει κανείς το συμπέρασμα ότι η κρίση γενικότερα και η αντιμετώπισή της ειδικότερα προσανατόλισε τους ανθρώπους διαμετρικά αντίθετων ιδεολογιών να συζητούν για συνεργασίες. Μόνο που το θέμα δεν είναι πρόσφατο, αλλά αρκετά παλιό και «βασάνισε» κορυφαίους της διανόησης χρόνια πριν.
Ανάμεσα σε αυτούς ήταν ο Νορμπέρτιο Μπόμπιο και την όποια συνεργασία οραματίστηκε την ονόμασε φιλελευθεροσοσιαλισμό. Ο όρος φαντάζει περισσότερο ως φραστική κατασκευή ή θεωρητική άσκηση «επί χάρτου», παρά ως πραγματική κατάσταση. Ο Μπόμπιο στο Βιβλίο του «Δεξιά και Αριστερά» από τις εκδόσεις Πόλις 2013 μιλάει για τη μέση οδό. Προτείνει να κινηθούμε «μεταξύ της ελευθερίας χωρίς δικαιοσύνη της δεξιάς και της δικαιοσύνης χωρίς ελευθερία της Αριστεράς». Μπορούμε ακόμα να σκεφτούμε ότι οι δυο πόλοι αλληλοσυμπληρώνονται. Για παράδειγμα ο φιλελευθερισμός με την πίστη του στην ελευθερία του ατόμου συμπληρώνει το σοσιαλισμό και ο σοσιαλισμός με την πίστη του στην ισότητα συμπληρώνει το φιλελευθερισμό. Τόσο η ελευθερία, όσο και η ισότητα είναι γέννημα θρέμμα του Διαφωτισμού. Άρα και οι δυο ιδεολογίες είναι παιδιά του Διαφωτισμού.
Την παραπάνω ιδεολογική συμμαχία την έχω συναντήσει και με τον όρο φιλελεύθερη αριστερά που στόχο έχει τον άνθρωπο και την ελευθερία του μέσω της ισότητας των ευκαιριών. Κάποτε λέγανε ότι ο φιλελευθερισμός παράγει πλούτο και ο σοσιαλισμός το διανέμει στα πλαίσια της ισότητας.
Δίπλα από τη μέση οδό του Μπόμπιο, φαίνεται να περνάει και ο «Τρίτος δρόμος» του σύγχρονου Άγγλου κοινωνιολόγου Άντονι Γκίντενς που για αυτόν όλα τα σύγχρονα προβλήματα με πρωτεύον την οικονομική κρίση, την ανεργία και τα περιβαλλοντικά προβλήματα (φαινόμενο του θερμοκηπίου), δεν είναι πλέον υπόθεση της «Δεξιάς», ούτε της «Αριστεράς», αλλά μιας άλλης συλλογικής παρέμβασης με αληθινές μεταρρυθμίσεις για να αντιμετωπιστούν τα σοβαρά προβλήματα του πλανήτη.
Πάνω στην υπόθεση της σύγκλισης στοχάστηκε και η Monique Canto-Sperber με το έργο της «Σοσιαλισμός και Φιλελευθερισμός. Οι κανόνες της ελευθερίας» εκδ. Πόλις 2005 Η Μονίκ Καντό-Σπερμπέρ μέσα από το έργο της μάς προτείνει να σκεφθούμε πώς μπορούμε να απαλλάξουμε το φιλελευθερισμό από το βάρος να είναι σκεπτικισμός γύρω από την πολιτική εξουσία και το σοσιαλισμό από το βάρος να είναι σκεπτικισμός γύρω από την οικονομική εξουσία.
Ποθητή εμφανίζεται η σύγκλιση των δυο ιδεολογιών και στο έργο του David Held «Μοντέλα Δημοκρατίας» Πολύτροπο 2004.
Αν ακόμη παραλληλίσουμε τα έργα δυο στοχαστών: του φιλελευθερισμού (John Stuart Mill και του σοσιαλισμού Κορνήλιου Καστοριάδη θα διαπιστώσουμε πως ο ένας συμπληρώνει τον άλλο. Το όραμα του Μίλ έγκειται σε μια κοινωνία όπου τα μέλη της απολαμβάνουν ίση ελευθερία, προκειμένου να ικανοποιήσουν τις ατομικές τους επιθυμίες. Για τον Καστοριάδη είναι σημαντικό ο πολίτης όχι μόνο να υπακούει στους νόμους, αλλά ατομικά ο καθένας να μπορεί να συμμετέχει στη διαμόρφωση και στην εφαρμογή του νόμου.
Μπορεί για πολλούς η συνύπαρξη του φιλελευθερισμού και του σοσιαλισμού με τις όποιες συναινέσεις να είναι η πανάκεια για το ξεπέρασμα παλιών αγκυλώσεων που οδήγησαν στην κρίση. Όμως ως διαδικασία απαιτεί προσπάθεια, παιδεία και ανοχή.
Καμία ιδεολογική ομάδα δεν θα μπορούσε να συνεργαστεί με μια άλλη διαφορετικής ιδεολογίας ομάδα, αν πρωτίστως δεν μπορεί να ανεχθεί τις δικές της εσωτερικές διαφωνίες. Και για τις διαφορετικές φωνές που κατά καιρούς ακούμε, η συνήθης λύση που έχουμε συνηθίσει μέχρι τώρα είναι: η διαγραφή.
Βέβαια όπως μας πληροφορεί ο Ανδρέας Ανδριανόπουλος στο καινούργιο του βιβλίο «Οι περιπέτειες του φιλελευθερισμού στην Ελλάδα», Αρμός 2013 όταν διαφωνείς σου προτείνεται εκτός της διαγραφής και η λύση να πας στις Βρυξέλες, ως ευρωβουλευτής. Σαν να λέμε δηλαδή από μακριά και αγαπημένοι….
Μόνο που το θέμα του κειμένου είναι: κατά πόσο διαφορετικοί και ανόμοιοι, θα μπορούσαν να ‘ναι σε πρώτη φάση από κοντά και όσο για το αγαπημένοι βλέπουμε…