Το ετήσιο μνημόσυνο των 15 απαγχονισθέντων Ελλήνων της Κλαδοράχης (video)

Αρχιερατική επιμνημόσυνη δέηση τελέστηκε χθες, από τον Φ.Σ.Φ. «ο Αριστοτέλης», στο μνημείο της Κλαδοράχης, για τους 15 απαγχονισθέντες Έλληνες πατριώτες από τα Γερμανικά στρατεύματα κατοχής, στις 9 Αυγούστου του 1943.
Κεντρικός ομιλητής ήταν ο έφορος του συλλόγου, Σπύρος Παπαχαρίσης, ο οποίος αναφέρθηκε στο ιστορικό της θλιβερής αυτής επετείου.



Τα ονόματα των απαγχονισθέντων:
1. παπα - Δημήτριος ΣΤΑΜΠΟΥΛΗΣ, (ιερέας από τη Σκοπιά-Φλώρινας)
2. Θεόδωρος ΘΩΜΑΪΔΗΣ, (μαέστρος της χορωδίας του ΦΣΦΑ)
3. Βασίλειος ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΣ, (έμπορος, κρατούμενος φυλακών)
4. Μεθόδιος ΜΠΕΡΕΑΣ, (εργάτης από τον Άγιο Παντελεήμονα Φλώρινας)
5. Αλέξανδρος ΚΑΡΑΜΑΝΛΗΣ, (ηλεκτροτεχνίτης, κάτοικος Φλώρινας)
6. Ναούμ ΚΩΣΤΙΔΗΣ, (γεωργός από τη Μελίτη Φλώρινας)
7. Αθανάσιος ΚΟΥΓΙΟΥΜΤΖΗΣ, (από την Πετρούσα Δράμας, κάτοικος Αμυνταίου)
8. Απόστολος ΡΩΜΑΝΙΔΗΣ, (γεωργός από τις Κάτω Κλεινές Φλώρινας)
9. Γρηγόριος ΤΣΗΤΟΣ, (δάσκαλος από τα Ιωάννινα, κρατούμενος φυλακών)
10. Νικόλαος ΤΣΑΚΙΡΗΣ, (ιδιώτης από τη Φλώρινα)
11. Ιωάννης ΤΣΩΡΓΟΣ, (ξυλουργός από τα Αμάραντα Ιωαννίνων)
12. Χαράλαμπος ΤΟΡΩΝΗΣ, (καφεπώλης από τη Φλώρινα)
13. Τριαντάφυλλος ΤΗΛΚΕΡΙΔΗΣ, (γεωργός από τις Κάτω Κλεινές Φλώρινας)
14. Ααρών ΛΕΒΗ, (εβραίος έμπορος από τα Τρίκαλα)
15. Νισίμ ΜΠΑΤΗΣ, (εβραίος έμπορος από τα Ιωάννινα)



Η ομιλία του κ. Σπύρου Παπαχαρίση



Σεβαστές αρχές
Ευλαβείς προσκυνητές
Στις 9 Αυγούστου 1943 ημέρα Δευτέρα, η Φλώρινα αντίκρισε ένα απάνθρωπο και ανατριχιαστικό θέαμα, που όμοιό του δεν είχε ξαναπαρουσιαστεί σε ολόκληρη τη χώρα και βίωσε μια πρωτόγονη βαρβαρότητα: την έσχατη απαξίωση της ανθρώπινης ύπαρξης με τον απαγχονισμό, σε κοινό ικρίωμα και κοινή θέα, 15 Ελλήνων πολιτών από τα γερμανικά στρατεύματα κατοχής.
Εβδομήντα δύο χρόνια μετά, θυμόμαστε και τιμούμε εκείνα τα αθώα θύματα της πρωτόγνωρης θηριωδίας, τελώντας επιμνημόσυνη δέηση, ως ελάχιστο δείγμα τιμής, αναγνώρισης της θυσίας τους και ευγνωμοσύνης.
Κοινός τόπος όλων ότι η θυσία αυτών των 15 Ελλήνων, αποτελεί το τίμημα της αντίστασης του λαού μας που επέβαλλαν οι κατακτητές, σε ανύποπτα και αθώα θύματα, με τη δύναμη των όπλων τους και το φόβητρο των αντιποίνων τους.
Κυριακή 8 Αυγούστου 1943, ξεκίνησε η θλιβερή αυτή ιστορία, η τραγωδία που έπληξε τη Φλώρινα και τα χωριά της. Ήδη στο 3ο έτος της τριπλής κατοχής, η Φλώρινα δεινώς δοκιμάζεται, ενώ αντιστέκεται ενόπλως και αόπλως.
Μέλη νεοσύστατης αντιστασιακής ομάδας του ΕΛΑΣ αποτελούμενη από μικρή ομάδα νέων των Άνω Κλεινών, σύμφωνα με την ιστορική έρευνα, στήνουν ενέδρα στο σημείο που βρισκόμαστε σε ένα γερμανικό αυτοκίνητο του Λόχου Σφαγής Ζώων που έδρευε στην πόλη της Φλώρινας. Το αυτοκίνητο αυτό έκανε πολύ συχνά την ίδια διαδρομή, ξεκινώντας από τη Φλώρινα με κατεύθυνση τα χωριά στα βόρεια του νομού, με σκοπό την επίταξη βοοειδών για τις ανάγκες των γερμανικών αρχών της Φλώρινας.
Σύμφωνα με τον τότε Νομάρχη Φλώρινας, Κωνσταντίνο Μπόνη, την ημέρα της ενέδρας επέβαιναν στο αυτοκίνητο τρεις Γερμανοί στρατιώτες, οι οποίοι συνοδεύονταν από τον υπάλληλο της εφορείας Μίμη Παπαδόπουλο. Όταν το φορτηγό αυτοκίνητο πλησίασε στο σημείο της ενέδρας οι αντάρτες πυροβόλησαν εναντίον του, με αποτέλεσμα να σκοτωθεί ένας από τους επιβαίνοντες Γερμανούς και να τραυματιστούν ελαφρά οι άλλοι δύο, οι οποίοι μαζί με τον Παπαδόπουλο συνελήφθησαν ως αιχμάλωτοι.
Ο πρόεδρος της Κλαδοράχης, Παναγιώτης Παπάς, μεταβαίνει στη Φλώρινα, όπου ενημερώνει τη Γερμανική Διοίκηση τον φρούραρχο Λοχαγό Φρανς Κομπ για το περιστατικό και τον τότε Νομάρχη Φλώρινας, Κων/νο Μπόνη, φοβούμενος αντίποινα και επιστρέφει γρήγορα στο χωριό του.
Οι Γερμανοί αναφέρουν το γεγονός στην Ανωτέρα Διοίκηση Θεσσαλονίκης, η οποία με τη σειρά της διατάσσει, ως αντίποινα, τον απαγχονισμό 15 Ελλήνων πολιτών για το φόνο του ενός Γερμανού στρατιώτη και, την αύξηση του αριθμού στους 50, στην περίπτωση μη απελευθέρωσης των δυο άλλων Γερμανών αιχμαλώτων.
Στο Φρουραρχείο πραγματοποιείται σύσκεψη των συν-κατακτητών Γερμανών και Βουλγάρων, που ήξεραν πρόσωπα και πράγματα της περιοχής. Εξάλλου, ούτε 30 χρόνια δεν είχαν περάσει από το τέλος των Αγώνων για τη Μακεδονία, μεταξύ Ελλήνων και Βουλγάρων, με τις αναμνήσεις και τις πολλές έχθρες.
Κατόπιν διαταγής του Κομπ, το μεσημέρι της Κυριακής Γερμανοί στρατιώτες μετέβησαν στην Κλαδοράχη, στις Άνω Κλεινές, το Αρμενοχώρι και το Αμμοχώρι, με σκοπό να προβούν σε συλλήψεις βάση λίστας ονομάτων στην οποία περιλαμβάνονταν οι πρόεδροι των χωριών, οι δάσκαλοι και άλλοι επιφανείς πολίτες. Στην Κλαδοράχη αφίχθη γερμανικό απόσπασμα με επικεφαλής τον Λοχία της Στρατιωτικής Χωροφυλακής, Χάνσεν και τον διερμηνέα, Χανς Όσβαλντ Πούσιχ, Αυστριακό υπαξιωματικό, με ελληνίδα μητέρα, γεννημένο στην Κωνσταντινούπολη. Αφού συγκέντρωσαν τους κατοίκους στην πλατεία του χωριού ανέγνωσαν βάσει λίστας τα ονόματα όσων επρόκειτο να συλληφθούν, στους οποίους περιλαμβάνονταν ο Παναγιώτης Παππάς, πρόεδρος του χωριού, οι δάσκαλοι Κοραής Σκόκλης, Γεώργιος Πάρζης, Αλέξανδρος Μαζάρης και ο αγροφύλακας Δημήτριος Σιώμος. Τελικά, οι Γερμανοί αποχώρησαν χωρίς να προβούν σε συλλήψεις ή άλλες κυρώσεις εναντίον του χωριού, αφού διαπίστωσαν ότι τα αναγραφόμενα στη λίστα και παρόντα, εκτός του δικαιολογημένα απόντος αγροφύλακα, στην πλατεία πρόσωπα δεν είχαν καμία ανάμειξη στο συμβάν. Στη συνέχεια, το γερμανικό απόσπασμα μετέβη στις Άνω Κλεινές, όπου, όπως συνέβη και στην Κλαδοράχη, συγκέντρωσε τους κατοίκους, ανέγνωσε τα ονόματα και λίγο πριν αποχωρήσει πυρπόλησε τα σπίτια όσων είχαν βγει αντάρτες στο βουνό.
Το ίδιο χρονικό διάστημα άλλο απόσπασμα μεταβαίνει στο Αμμοχώρι όπου συλλαμβάνει 5 «στοχευμένα» άτομα (τον δάσκαλο, τον πρόεδρο, τον γραμματέα και δυο συμβούλους της κοινότητας), ενώ στο Αρμενοχώρι, βάσει «λίστας» συλλαμβάνουν τον αντιπρόεδρο και τον γραμματέα της κοινότητας.
Για όσους τελικά κρατήθηκαν στις φυλακές της Φλώρινας ο Μπόνης διαμαρτυρήθηκε στον Κομπ και πέτυχε την απελευθέρωσή τους, υποστηρίζοντας ότι αν και ήταν αθώοι είχαν υποδειχθεί σκόπιμα από τη βουλγαρική πλευρά.
Οι Γερμανοί όμως πρέπει να εκτελέσουν τη διαταγή.
Το απόγευμα της Κυριακής, σε νέα σύσκεψη, συντάσσεται νέα «λίστα» και νέο απόσπασμα μεταβαίνει στις Κάτω Κλεινές και συλλαμβάνει τον Απόστολο Ρωμανίδη και τον Τριαντάφυλλο Τιλκερίδη (1ο και 2ο θύμα) με το πρόσχημα ότι οι γιοί τους ήταν αντάρτες. Στις Άνω Κλεινές συλλαμβάνεται ο Μεθόδιος Μπερέας, μέλος της Περιφερειακής Επιτροπής του ΚΚΕ Φλώρινας από τον Άγιο Παντελεήμονα - Αμυνταίου, ο οποίος εργάζονταν σε αγροτικές δουλειές στην περιοχή (3ος).
Άλλο απόσπασμα «συλλαμβάνει» τον Ναούμ Κωστίδη από τη Μελίτη, ενώ εργαζόταν στο χωράφι. (4ος).
Με το πρόσχημα της «σύντομης ανάκρισης» συλλαμβάνονται ο Αλέξανδρος Καραμανλής, ηλεκτροτεχνίτης της Ηλεκτρικής Εταιρείας (5ος), ο έφεδρος Ανθυπολοχαγός Αθανάσιος Κουγιουμτζής, από την Πετρούσσα Δράμας, μέλος της Επιτροπής Αμυνταίου του Ε.Α.Μ., (6ος) και, ο Νικόλαος Τσακίρης, στέλεχος της Ε.Π.Ο.Ν., από τη Φλώρινα (7ος).
Τον κατάλογο συμπληρώνουν τέσσερεις κρατούμενοι των φυλακών Ιωαννίνων οι οποίοι μεταφέρονταν από Γερμανικό απόσπασμα στην Θεσσαλονίκη και το οποίο την νύχτα της 8ης Αυγούστου θα διανυκτέρευε στη Φλώρινα. Ο έμπορος Νισήμ Μπατής, ο Ααρών Λεβή, ο Βασίλειος Βακαλόπουλος και ο δάσκαλος Γρηγόριος Τσίτος. (8ος, 9ος, 10ος, 11ος)
Ο αριθμός των 15 δεν είχε συμπληρωθεί ακόμα.
Επόμενο θύμα (12ο) Ο Χαράλαμπος Τορώνης, από την Κιουτάχεια, καφεπώλης στην Φλώρινα, στέλεχος της Ε.Π.Ο.Ν., που συνελήφθη στο σπίτι του το βράδυ της 8ης Αυγούστου.
Το σκοτάδι τύλιξε για τα καλά τη Φλώρινα και οι βραδινές ώρες συνιστώνται για άνομες πράξεις.
Λίγο πριν τα μεσάνυκτα συλλαμβάνεται ο μαέστρος της Χορωδίας του «Αριστοτέλη» Θεόδωρος Θωμαΐδης από το Μοναστήρι, στο σπίτι του (13ος), ενώ αρκετά μετά τα μεσάνυκτα χτυπά η πόρτα του παπα-Δημήτρη Σταμπουλή στη Σκοπιά (14ος). Και οι δυο για «σύντομη ανάκριση»!!!
Τελευταίος (15ος), λίγο πριν να φέξει η Δευτέρα, πρωί-πρωί και πριν ξεκινήσει το απόσπασμα, συλλαμβάνεται ο Ιωάννης Τσώργος, από τα Αμάραντα Κονίτσης, υλοτόμος - ξυλουργός της Εθνικής Τράπεζας, εν ώρα εργασίας στην τράπεζα, σύμφωνα με την κόρη του που φιλοξενούνταν σε φιλικό τους σπίτι στη Φλώρινα.
Μεταφέρονται εδώ στο σημείο εκτέλεσης και απαγχονίζονται.
Κατόπιν διαταγής του Κομπ, τα σώματα των δεκαπέντε ατόμων παρέμειναν τρεις μέρες κρεμασμένα, όσο ήταν και η διορία που είχε δοθεί για την απελευθέρωση των δύο στρατιωτών.
Ο επικεφαλής της Στρατιωτικής Χωροφυλακής Φριτς Χάνσεν στην έρευνα που έκανε η εισαγγελία του Βίρτσμπουργκ μεταπολεμικά για την υπόθεση της Κλαδοράχης περιγράφει με λεπτομέρειες τον τρόπο εκτέλεσής των 15 (σε τρίτο πρόσωπο).
«Ο Σπαν οδήγησε τους ομήρους από το φρουραρχείο στον τόπο όπου είχε σημειωθεί η επίθεση εναντίον των Γερμανών στρατιωτών. Εκεί τοποθετήθηκε ένας πεσμένος κορμός ανάμεσα στις διχάλες δύο δέντρων. Οι όμηροι περίμεναν σε ένα φορτηγό σε απόσταση περίπου είκοσι μέτρων από το σημείο της εκτέλεσης. Έπαιρναν κάθε φορά έναν όμηρο και τον κρεμούσαν. Οι υπόλοιποι Έλληνες δεν μπορούσαν να παρακολουθήσουν τον απαγχονισμό των προηγούμενων, καθώς για το σκοπό αυτό οι στρατιώτες είχαν ξεδιπλώσει το πανί του φορτηγού. Όταν όμως έπαιρναν κάθε έναν ξεχωριστά και τον οδηγούσαν στον τόπο της εκτέλεσης τότε μόνο συνειδητοποιούσε τι τον περίμενε. Δεν τους είχαν καλυμμένα τα μάτια.»
Στο σημείο αυτό να αναφέρουμε ότι το δικαστήριο του Βίρτσμπουργκ απάλλαξε όλους τους κατηγορούμενους της υπόθεσης της Κλαδοράχης κρίνοντας ότι η εκτέλεση των ομήρων της Κλαδοράχης ήταν νόμιμη στηρίζοντας την απόφασή του στο διεθνές εθιμικό δίκαιο, ελλείψει προπολεμικής διεθνούς σύμβασης που να απαγορεύει τη σύλληψη και εκτέλεση ομήρων, στα πολεμικά εγχειρίδια των συμμάχων χωρών.
Έως το μεσημέρι της Δευτέρας το νέο είχε διαδοθεί σε ολόκληρο τον κάμπο της Φλώρινας και παιδιά -τι τραγική εμπειρία- μετέφεραν τις φρικιαστικές εικόνες στους μεγαλύτερους που «δια τον φόβον των Γερμανών», παρέμειναν «στα ίδια».
Με ενέργειες «συνδέσμων» μεταξύ πολιτών και ανταρτών, απελευθερώνονται οι αιχμάλωτοι Γερμανοί και δεν πραγματοποιείται η εκτέλεση και άλλων 35 αθώων πολιτών.
Παρουσία Γερμανών γίνεται η αποκαθήλωση και η ταφή τους στο διπλανό χωράφι. Μέλος του «Αριστοτέλη», που δούλευε ως εργάτης κατά την ταφή, αποσπά, με κίνδυνο της ζωής του, τη θηλιά του μαέστρου και την παραδίδει μετά από χρόνια στον «Αριστοτέλη». Η θηλιά τοποθετείται σε ειδική θήκη και φυλάσσεται, ως κειμήλιο, στο Σύλλογο. Από το 2012 έως τις αρχές του 2015 η θηλιά εκτέθηκε στο Μουσείο Στρατιωτικής Ιστορίας των Γερμανικών Ενόπλων Δυνάμεων στη Δρέσδη της Γερμανίας, σε Έκθεση κειμηλίων για τις θηριωδίες των Ναζί.
Το 1981 με εισφορές μελών, ο «Αριστοτέλης» ανέγειρε το Μνημείο αυτό, καλλιτεχνική και συμβολική δημιουργία του συμπολίτη μας κ. Γρηγορίου Χατζηλάμπρου μέλους τότε του ΔΣ του Αριστοτέλη: Η «ηττημένη» αντιστραμμένη αγχόνη που στοχεύει την ουράνια δόξα και η «στενή πύλη» δια της οποίας τα θύματα διήλθαν στην αθανασία της ιστορίας.
Φρικτή ιστορία και μακάρι η νέα γενιά να μη ζήσει παρόμοια γεγονότα!!!
Ημέρα μνήμης για τη Φλώρινα. Θυσία που σηματοδότησε την κοινή μας μοίρα σ’ αυτόν τον τόπο.
Ημέρα που σημάδεψε και οριοθέτησε τη δράση του «Αριστοτέλη» και μιας ολόκληρης γενιάς του.
Μνήμη που γέννησε ευγνωμοσύνη, που εγγυήθηκε ενότητα, που γέννησε δράσεις, που έφερε αποτελέσματα.
Τιμούμε και δακρύζουμε για όλα τα θύματα! Δεν υποτιμούμε καμία θυσία! Δεν κάνουμε διακρίσεις στα θύματα! Ούτε τα ξεχωρίζουμε σε «δικά» μας και των «άλλων»! Για όλους η δέηση, για όλους η τιμή, για όλους το «Αιωνία η Μνήμη»! Ακόμα και για τους αλλόδοξους! Δεν τους ξεχωρίσαμε ποτέ! Όλοι τους ήταν θύματα και ήρωες ταυτόχρονα! Όλοι τους ήταν Έλληνες πατριώτες που σαφέστατα, δεν ήθελαν τη σκλαβιά! Όλοι τους είχαν πνεύμα αντίστασης και απαξιωτική συμπεριφορά προς τον κατακτητή! Παράφορη αγάπη προς την ελευθερία και απέχθεια προς την υποτέλεια που επέβαλαν οι κατακτητές!
Επικεντρωνόμαστε, όμως κατά πρώτον, στον «Αριστοτέλη» και στον μαέστρο του, διότι η Χορωδία τους υπήρξε η πρώτη παμ-Φλωρινιώτικη πολιτιστική ασπίδα ενάντια στις προσπάθειες αφελληνισμού της Μακεδονίας, από την τότε βουλγαρική προπαγάνδα. Μέσα σε 112 ημέρες κατοχής γεννήθηκε ο «Αριστοτέλης» (30/07/1941). Η γρηγορότερη αντιστασιακή οργάνωση εκείνης της γενιάς!
Μιλάμε για τον «Αριστοτέλη» και την ενωμένη κατοχική, αντιστασιακή γενιά του, διότι από το 1941 έως και τη θυσία του μαέστρου του, φανερά και με παρρησία διακήρυττε με κάθε τρόπο, την ελληνικότητα της Φλώρινας, είτε τραγουδώντας, είτε ψάλλοντας, είτε παρελαύνοντας στους κεντρικούς δρόμους, στα θέατρα και τις αυλές.
Μιλάμε για τους χορωδούς του Θωμαΐδη, που τιμώντας τη θυσία του, ενώθηκαν και πάλι όλοι μαζί, λίγο καιρό μετά την απώλεια του μαέστρου τους και δημιούργησαν αυτό που σήμερα ονομάζουμε μεγάλη Αριστοτελική οικογένεια με τα τόσα ενεργά Τμήματά του.
Επικεντρωνόμαστε, κατά δεύτερο λόγο, στις επανειλημμένες διαμορφώσεις της «λίστας». Γιατί όμως; Δε θα μπορούσαν οι Γερμανοί κατακτητές να διαλέξουν 15 τυχαία άτομα από μια γειτονιά της Φλώρινας ή ένα τυχαίο χωριό και να τελειώνουν γρηγορότερα και οικονομικότερα; Φυσικά και θα μπορούσαν να είχαν τελειώσει αυθημερόν την εκτέλεση. Σε λίγες ώρες. Αυτό κάνει ένας έντιμος εχθρός. Εξουδετερώνει τον αντίπαλό του άμεσα και γρήγορα. Ο έντιμος! Ο άνομος όμως; Υπάρχει εντιμότητα στον πόλεμο; Οι άνομες συναλλαγές με τους συν-κατακτητές Βουλγάρους, το γράψε-σβήσε των ονομάτων, η στοχοποίηση της εκκλησίας μέσω του ιερέα, του ελληνικού πνεύματος μέσω του μαέστρου, της όποιας «κρατικής» διοίκησης μέσω της δίωξης δασκάλων και δημοσίων υπαλλήλων, το πάρε-δώσε, οι συμφωνίες στα υψηλά κλιμάκια καταδεικνύουν άλλα:
Ότι και οι πανίσχυροι Γερμανοί ήταν «ευάλωτοι». Κυρίαρχοι μεν, με «τρωτά» σημεία δε- και «υποχωρούσαν» αναλόγως. Πάντα όμως εις βάρος των υποδούλων και πάντα με απίστευτη κυνικότητα. Εκμεταλλευόμενη αυτήν την εξαρτημένη σχέση (οικονομικές δοσοληψίες, κοινές διασκεδάσεις με «ευειδείς» βουλγάρες, μαύρη αγορά), η βουλγαρική προπαγάνδα, με κύριο εκπρόσωπό της τον Άντον Κάλτσεφ, «ξεκαθάριζε» παλαιούς λογαριασμούς με την εκκλησία και τους έλληνες πατριώτες (ανεξαρτήτως ιδεολογίας). Ό,τι δεν κατάφεραν στα 40 και πλέον χρόνια του Μακεδονικού Αγώνα οι τότε κομιτατζήδες, ό,τι απετράπη με τις λυκοφιλίες των Βαλκανικών Πολέμων και του Α’ Παγκόσμιου Πολέμου, ήλπιζαν ότι θα το κατάφερναν συμμαχώντας με την τότε πανίσχυρη ναζιστική υπερδύναμη.
Ο λαός μας όμως νίκησε και σ’ εκείνη τη μάχη. Εξήλθε, σαφώς, βαριά τραυματισμένος, αλλά, νικητής. Ορθοπόδησε, νοικοκυρεύτηκε, έφτιαξε Ελλάδα, χώρα, κράτος στο όνομα των απείρων θυσιασμένων παιδιών του.
Αυτούς, τους αδίκως χαμένους νικητές εκείνης της γενιάς, τιμούμε όλοι μαζί και φέτος.
Παπα-Δημήτρη, Θεόδωρε, Απόστολε, Τριαντάφυλλε, Αλέξανδρε, Μεθόδιε, Ναούμ, Αθανάσιε, Νικόλαε, Βασίλειε, Γρηγόρη, Ιωάννη, Χαράλαμπε, Ααρών, Νισήμ
Αιωνία σας η μνήμη.

• Η ομιλία βασίστηκε:
1. Σε παλιότερη ομιλία του προέδρου του ΦΣΦΑ κ. Χατζηστεφάνου - Ραπτόπουλου Κωνσταντίνου (8/11/2013)
2. Στην διδακτορική διατριβή του κ. Στράτου Δορδανά με τίτλο: «Αντίποινα των Γερμανικών Αρχών Κατοχής στην Μακεδονία (1941-1944)»
3. Στο βιβλίο του Κωνσταντίνου Μπόνη: «Επεισόδια και γεγονότα συμβάντα κατά την Κατοχήν υπό των Γερμανών 1941-1944 και του Βουλγαρικού στρατού Ιανουάριος-Φεβρουάριος 1944»