Δευτέρα 24 Αυγούστου, ανήμερα της γιορτής του Πατροκοσμά, ο νεοσύστατος Σύλλογος Σαρακατσαναίων Δυτικής Μακεδονίας, με ιστορική και παραδοσιακή έδρα την Φλώρινα, διοργάνωσε εμπνευσμένες εκδηλώσεις εξαιρετικής στην κυριολεξία σκηνοθετικής αντίληψης, πέρα από τα μεστά περιεχομένου και ουσιαστικά σημερινά μηνύματα που στάλθηκαν.
Τα κύρια σημεία της οργανωτικής εισήγησης του συντοπίτη μας Προέδρου των Σαρακατσαναίων Κων/νου Μπομπότα ήταν τα εξής:
1) Η ΤΙΜΗ ΣΤΟΝ ΑΓΙΟ ΤΩΝ ΣΑΡΑΚΑΤΣΑΝΩΝ ΚΑΙ ΟΛΩΝ ΤΩΝ ΟΡΕΙΝΩΝ ΠΟΙΜΕΝΩΝ ΠΑΤΡΟΚΟΣΜΑ ΤΟΝ ΑΙΤΩΛΟ, που συνοψίζεται στα εξής:
α) ο Πατροκοσμάς προετοίμασε έναν αιώνα πριν την επανάσταση του γένους, γιατί μιλούσε για Χριστό και Ελλάδα σε αγράμματους ποιμένες, παρότρυνε για σχολεία παράλληλα με εκκλησιές.
β)πέρα από τη χριστιανική διδασκαλία (από μόνη της επανασταστική, σε μία εξουσία μουσουλμάνων Τούρκων) παρότρυνε να κατασκευάζουν μεγάλους σταυρούς , να βάζουν σταυρούς οι γυναίκες στο μέτωπο και το δεξί χέρι κλπ
γ) ο σταυρός στο σαρακατσάνικο φλάμπουρα και η ιστορία του , αναλύθηκε διεξοδικά
δ) Το γάλα της Κυριακής και οι σαρακατσάνοι, αναλύθηκε ομοίως
ε) Το τραπέζι των Χριστουγέννων και οι σαρακατσάνοι, παρουσιάστηκε ομοίως
2) Τιμή στον Αυγουστίνο Καντιώτη, γιατί πέρα από το μεγάλο εκκλησιαστικό και κοινωνικό του έργο, με ορφανοτροφεία, γηροκομεία, κατασκηνώσεις, σισσίτια κλπ, άφησε παρακαταθήκη εκκλησίες και μεγάλους σταυρούς, από όπου πέρασε ο Πατροκοσμάς σε Πρέσπες , Φλώρινα, Φλάμπουρο Φλωρίνης , Σιταριά Φλωρίνης και στην περιοχή Εορδαίας.
Το έργο του Αυγουστίνου συνεχίζει ο σημερινός Μητροπολίτης Φλωρίνης, Πρεσπών και Εορδαίας Θεόκλητος.
3) Σιταριά Φλώρινας και συγκεκριμένα ο παρών λόφος όπου στάθηκε και δίδαξε ο Πατροκοσμάς , με τον εξαίρετο περικαλλή Ναό και το μεγάλο Σταυρό στο περίβολο του.
Ο παρών λόφος βρίσκεται περίπου στα 800 μέτρα από τη θάλασσα, στο κέντρο περίπου του οροπεδίου της Φλώρινας που περιβάλλεται από τα όρη Βόρας 2.550μ, Βαρνούς 2.340μ Βέρνον 2.128 μ,γίνεται απόλυτα κατανοητό ότι έχουμε να κάνουμε για μια περιοχή, που είναι πολύ ορεινή, με εξαιρετικά βαρύ χειμώνα!
Συνάμα είναι και ακριτική περιοχή, που επιτείνει όλα τα ορεινά , κι όχι μόνο, προβλήματα.
Συνεπώς , η εκδήλωση γίνεται σε μια ορεινή ακριτική περιοχή, που δικαιολογεί , το αυξημένο ενδιαφέρον των σαρακατσαναίων και πρωτίστως για ιστορικούς λόγους, αφού από μεν τα όρη της περιοχής Φλώρινας έλκουν την καταγωγή τους περίπου 60 χιλιάδες σημερινοί σαρακατσαναίοι , που έβοσκαν εδώ περίπου 800.000 αιγοπρόβατα και περίπου 100 χιλιάδες σαρακατσαναίοι, συνολικά από τα όρη της Δυτικής Μακεδονίας και πάνω από 1.000.000 αιγοπρόβατα.
4) Επιπροσθέτως οι σαρακατσάνοι, μεσούσης της κρίσης στην χώρα μας διακηρύσσουν την ανάγκη στροφής στη πρωτογενή παραγωγή και την ορεινή διοίκηση, για να μπορέσει ξανά το γένος να σταθεί στα πόδια του.
5) Όλα των παραπάνω συνθέτοντας, θεωρήθηκε ότι ήταν καλό, παράλληλα με τη γιορτή του Πατροκοσμά, να αναβιώσει ένα πανάρχαιο έθιμο, αυτό της παράδοσης σαρακατσάνικων αλόγων στους τοπικούς αλωνάρηδες του οροπεδίου της Φλώρινας, για να αλωνίσουν τα χωράφια τους,έναντι ανταμοιβής σε είδος,και συγκεκριμένα με τα παραχθέντα γεννήματα.
Υπάρχουν πολλές αναμνήσεις, από τους γηραιότερους των κατοίκων του οροπεδίου της Φλώρινας αλλά και από γηραιούς σαρακατσάνους για τα παραπάνω ιστορικά γεγονότα, που αναβιώνουν σήμερα σαν παραδοσιακά πολιτιστικά δρώμενα.
Δύο χαρακτηριστικά παραδείγματα, μεταξύ πολλών άλλων μαρτυριών :
-Ο παππούς του σημερινού Προέδρου των τοπικών σαρακατσάνων Κων.νος Μπομπότας του Γεωργίου, ο οποίος νεμόταν και διοικούσε 300 άλογα του διοικητικού τσελιγκάτου των Μπομποταίων στη συμβολή των ορέων Βαρνούντα και Βίτσι, στη Βίγλα Πισοδερίου.
- το 1946 κατά τη διαδικασία παράδοσης-παραλαβής σαρακατσάνικων αλόγων για αλώνισμα άφησε την τελευταία του πνοή από ανακοπή καρδιάς στη Σιταριά Φλώρινας ο σαρακατσάνος Ευάγγελος Γάκης και τάφηκε στο κοιμητήριο του χωριού.
Οι πολύ όμορφες παραδοσιακές εκδηλώσεις ακολούθησαν στα εξής σημεία:
Μετά το πέρας της θείας λειτουργίας στον Ιερό Ναό του Πατροκοσμά, στον ομώνυμο λοφίσκο έξω από τη Σιταριά Φλώρινας , σαρακατσάνικη ορχήστρα παρουσίασε εξαιρετικά Σαρακατσάνικα τραγούδια δημοτικού και παράλληλα θρησκευτικού περιεχομένου, με όμορφους στίχους , που τραγουδούν οι σαρακατσάνοι κατά τη διαδικασία γεύματος σε φτωχούς τη μέρα των Χριστουγέννων , κατά ορμήνια του Πατροκοσμά:
«απόψε στο σπιτάκι μου, έχω χαρά μεγάλη, τον Άγγελο εφίλευα και το Χριστό κερνούσα και την Κυρά την Παναγιά την μυριοπροσκυνούσα, να μου χαρίσουν τα κλειδιά, κλειδιά του Παραδείσου…»
Το παραπάνω ρεπερτόριο ερμήνευσε με την χαρακτηριστική και πολύ όμορφη φωνή του ο γνωστός σαρακατσάνος τραγουδιστής Δημήτρης Χατζηπλής , που γεννήθηκε στην ορεινή περιοχή Βίγλας Πισοδερίου.
Την ορχήστρα αποτελούσαν στο κλαρίνο ο Δημήτρης Μιχαλές , στο λαούτο ο Θανάσης Τσιαντούλας και στο τουμπερλέκι ο Θωμάς Καρακώστας.
Την ηχητική εγκατάσταση επιμελήθηκαν οι τοπικοί τεχνικοί Θωμάς Ευθυμίου και Κώστας Τρύφων.
Ακολούθησε χορός στον εξαιρετικού κάλλους ( περιφραγμένο,με γκαζόν, παγκάκια και βρύσες ) περίβολο του Ιερού Ναού , με φόντο το μεγάλο σταυρό και γύρω γύρω σελωμένα τα ορεινά άλογα τύπου Πίνδου , ιδιοκτησίας εταιρίας «Αρτεμις» , του Δημήτρη Βογλίδη από το ορεινό Σκλήθρο Φλωρίνης.
Το σαρακατσάνικο χορευτικό ήταν του φιλοξενούμενου συλλόγου Σαρακατσαναίων Λαγκαδά « ΤΑ ΣΤΑΥΡΑΔΕΡΦΙΑ» , ενώ την τοπική υποδοχή διοργάνωσε ο Πολιτιστικός Σύλλογος Σιταριάς , άπαντες με παραδοσιακή ένδυση εκατέρωθεν, συμπεριλαμβανομένου και του τραγουδιστή και του Πρόεδρου των διοργανωτών τοπικών σαρακατσαναίων.
Μετά τις εκδηλώσεις στον περίβολο της εκκλησίας, ξεκίνησε καραβάνι 7 αλόγων με έφιππους σαρακατσάνους για την πλατεία του χωριού Σιταριά, όπου τους περίμεναν οι τοπικοί αλωνάρηδες, για την υλοποίηση του εθίμου, ως πολιτιστικό δρώμενο.
Επικεφαλής του καραβανιού εφίππων σαρακατσαναίων , με παραδοσιακή ενδυμασία, ο Πρόεδρος του Συλλόγου Σαρακατσαναίων Δυτικής Μακεδονίας «Ο ΦΛΑΜΠΟΥΡΑΣ», καβάλα «στον μαύρο του» ( όνομα «Ιπποκράτης», γνωστός μαύρος ατίθασος επιβήτορας, ορεινής φυλής Πίνδου) !!
Σε όλη τη διαδρομή από την είσοδο του χωριού μέχρι την πλατεία της Σιταριάς , έβγαιναν οι κάτοικοι στα παράθυρα και τις εξώπορτες των αυλών κι επεφημούσαν.
Το έθιμο της παραλαβής-παράδοσης αλόγων στους τοπικούς αλωνάρηδες της Σιταριάς, (συμβολικά μάλιστα κι ως σιτοβολώνα του οροπεδίου Φλώρινας ,κάτι σαν τοπική Λάρισα) έγινε την πλατεία του χωριού, κάτω από τις πανέμορφες φλαμουριές και χειροκροτήθηκε από όλους, παρά το γεγονός ότι ήταν εργάσιμη μέρα και η εκδήλωση ήταν άγνωστη, μιας και το δρώμενο γινόταν για πρώτη φορά.
Να σημειωθεί ότι ο νεοσύστατος τοπικός σύλλογος των σαρακατσαναίων δεν παρέλειψε την εκκλησία του Πατροκοσμά στο ορεινό Φλάμπουρο της Φλώρινας.
Μαζί με το χορευτικό των σαρακατσαναίων του Λαγκαδά ,μετέβησαν και άναψαν ένα κερί στο υψηλότερο ορεινό εκκλησάκι του Πατροκοσμά στην περιοχή.
Συμβολικά μάλιστα , ως ένδειξη τιμής στη συμβολή του Πατροκοσμά στην Ανάσταση του Γένους φωτογραφίστηκε σταυρωτά ο σαρακατσάνικος φλάμπουρας με μια κουμπούρα, με φόντο την καμπάνα του Ιερού Ναού.
Επίσης αναμνηστικά φωτογραφήθηκαν εντός του Ι. Ναού, ο Αρχιμανδρίτης Αθανάσιος Σιαμάκης με τον Πρόεδρο των τοπικών Σαρακατσαναίων «Ο ΦΛΑΜΠΟΥΡΑΣ» Κων/ νο Μπομπότα και το χοροδιδάσκαλο των σαρακατσαναίων Λαγκαδά «ΤΑ ΣΤΑΥΡΑΔΕΡΦΙΑ» Γεώργιο Τερζόγλου.
Να σημειωθεί επίσης ότι τον ορεινό μικρό Ι. Ναό του Πατροκοσμά στο Φλάμπουρο Φλώρινας κοσμούν εξαιρετικά περικαλλείς αγιογραφίες , με τον Πατροκοσμά να διδάσκει τους ορεινούς ποιμένες καθώς επίσης και το μαρτύριο του Αγίου !!!
Περισσότερες φωτογραφίες εδώ.
Τα κύρια σημεία της οργανωτικής εισήγησης του συντοπίτη μας Προέδρου των Σαρακατσαναίων Κων/νου Μπομπότα ήταν τα εξής:
1) Η ΤΙΜΗ ΣΤΟΝ ΑΓΙΟ ΤΩΝ ΣΑΡΑΚΑΤΣΑΝΩΝ ΚΑΙ ΟΛΩΝ ΤΩΝ ΟΡΕΙΝΩΝ ΠΟΙΜΕΝΩΝ ΠΑΤΡΟΚΟΣΜΑ ΤΟΝ ΑΙΤΩΛΟ, που συνοψίζεται στα εξής:
α) ο Πατροκοσμάς προετοίμασε έναν αιώνα πριν την επανάσταση του γένους, γιατί μιλούσε για Χριστό και Ελλάδα σε αγράμματους ποιμένες, παρότρυνε για σχολεία παράλληλα με εκκλησιές.
β)πέρα από τη χριστιανική διδασκαλία (από μόνη της επανασταστική, σε μία εξουσία μουσουλμάνων Τούρκων) παρότρυνε να κατασκευάζουν μεγάλους σταυρούς , να βάζουν σταυρούς οι γυναίκες στο μέτωπο και το δεξί χέρι κλπ
γ) ο σταυρός στο σαρακατσάνικο φλάμπουρα και η ιστορία του , αναλύθηκε διεξοδικά
δ) Το γάλα της Κυριακής και οι σαρακατσάνοι, αναλύθηκε ομοίως
ε) Το τραπέζι των Χριστουγέννων και οι σαρακατσάνοι, παρουσιάστηκε ομοίως
2) Τιμή στον Αυγουστίνο Καντιώτη, γιατί πέρα από το μεγάλο εκκλησιαστικό και κοινωνικό του έργο, με ορφανοτροφεία, γηροκομεία, κατασκηνώσεις, σισσίτια κλπ, άφησε παρακαταθήκη εκκλησίες και μεγάλους σταυρούς, από όπου πέρασε ο Πατροκοσμάς σε Πρέσπες , Φλώρινα, Φλάμπουρο Φλωρίνης , Σιταριά Φλωρίνης και στην περιοχή Εορδαίας.
Το έργο του Αυγουστίνου συνεχίζει ο σημερινός Μητροπολίτης Φλωρίνης, Πρεσπών και Εορδαίας Θεόκλητος.
3) Σιταριά Φλώρινας και συγκεκριμένα ο παρών λόφος όπου στάθηκε και δίδαξε ο Πατροκοσμάς , με τον εξαίρετο περικαλλή Ναό και το μεγάλο Σταυρό στο περίβολο του.
Ο παρών λόφος βρίσκεται περίπου στα 800 μέτρα από τη θάλασσα, στο κέντρο περίπου του οροπεδίου της Φλώρινας που περιβάλλεται από τα όρη Βόρας 2.550μ, Βαρνούς 2.340μ Βέρνον 2.128 μ,γίνεται απόλυτα κατανοητό ότι έχουμε να κάνουμε για μια περιοχή, που είναι πολύ ορεινή, με εξαιρετικά βαρύ χειμώνα!
Συνάμα είναι και ακριτική περιοχή, που επιτείνει όλα τα ορεινά , κι όχι μόνο, προβλήματα.
Συνεπώς , η εκδήλωση γίνεται σε μια ορεινή ακριτική περιοχή, που δικαιολογεί , το αυξημένο ενδιαφέρον των σαρακατσαναίων και πρωτίστως για ιστορικούς λόγους, αφού από μεν τα όρη της περιοχής Φλώρινας έλκουν την καταγωγή τους περίπου 60 χιλιάδες σημερινοί σαρακατσαναίοι , που έβοσκαν εδώ περίπου 800.000 αιγοπρόβατα και περίπου 100 χιλιάδες σαρακατσαναίοι, συνολικά από τα όρη της Δυτικής Μακεδονίας και πάνω από 1.000.000 αιγοπρόβατα.
4) Επιπροσθέτως οι σαρακατσάνοι, μεσούσης της κρίσης στην χώρα μας διακηρύσσουν την ανάγκη στροφής στη πρωτογενή παραγωγή και την ορεινή διοίκηση, για να μπορέσει ξανά το γένος να σταθεί στα πόδια του.
5) Όλα των παραπάνω συνθέτοντας, θεωρήθηκε ότι ήταν καλό, παράλληλα με τη γιορτή του Πατροκοσμά, να αναβιώσει ένα πανάρχαιο έθιμο, αυτό της παράδοσης σαρακατσάνικων αλόγων στους τοπικούς αλωνάρηδες του οροπεδίου της Φλώρινας, για να αλωνίσουν τα χωράφια τους,έναντι ανταμοιβής σε είδος,και συγκεκριμένα με τα παραχθέντα γεννήματα.
Υπάρχουν πολλές αναμνήσεις, από τους γηραιότερους των κατοίκων του οροπεδίου της Φλώρινας αλλά και από γηραιούς σαρακατσάνους για τα παραπάνω ιστορικά γεγονότα, που αναβιώνουν σήμερα σαν παραδοσιακά πολιτιστικά δρώμενα.
Δύο χαρακτηριστικά παραδείγματα, μεταξύ πολλών άλλων μαρτυριών :
-Ο παππούς του σημερινού Προέδρου των τοπικών σαρακατσάνων Κων.νος Μπομπότας του Γεωργίου, ο οποίος νεμόταν και διοικούσε 300 άλογα του διοικητικού τσελιγκάτου των Μπομποταίων στη συμβολή των ορέων Βαρνούντα και Βίτσι, στη Βίγλα Πισοδερίου.
- το 1946 κατά τη διαδικασία παράδοσης-παραλαβής σαρακατσάνικων αλόγων για αλώνισμα άφησε την τελευταία του πνοή από ανακοπή καρδιάς στη Σιταριά Φλώρινας ο σαρακατσάνος Ευάγγελος Γάκης και τάφηκε στο κοιμητήριο του χωριού.
Οι πολύ όμορφες παραδοσιακές εκδηλώσεις ακολούθησαν στα εξής σημεία:
Μετά το πέρας της θείας λειτουργίας στον Ιερό Ναό του Πατροκοσμά, στον ομώνυμο λοφίσκο έξω από τη Σιταριά Φλώρινας , σαρακατσάνικη ορχήστρα παρουσίασε εξαιρετικά Σαρακατσάνικα τραγούδια δημοτικού και παράλληλα θρησκευτικού περιεχομένου, με όμορφους στίχους , που τραγουδούν οι σαρακατσάνοι κατά τη διαδικασία γεύματος σε φτωχούς τη μέρα των Χριστουγέννων , κατά ορμήνια του Πατροκοσμά:
«απόψε στο σπιτάκι μου, έχω χαρά μεγάλη, τον Άγγελο εφίλευα και το Χριστό κερνούσα και την Κυρά την Παναγιά την μυριοπροσκυνούσα, να μου χαρίσουν τα κλειδιά, κλειδιά του Παραδείσου…»
Το παραπάνω ρεπερτόριο ερμήνευσε με την χαρακτηριστική και πολύ όμορφη φωνή του ο γνωστός σαρακατσάνος τραγουδιστής Δημήτρης Χατζηπλής , που γεννήθηκε στην ορεινή περιοχή Βίγλας Πισοδερίου.
Την ορχήστρα αποτελούσαν στο κλαρίνο ο Δημήτρης Μιχαλές , στο λαούτο ο Θανάσης Τσιαντούλας και στο τουμπερλέκι ο Θωμάς Καρακώστας.
Την ηχητική εγκατάσταση επιμελήθηκαν οι τοπικοί τεχνικοί Θωμάς Ευθυμίου και Κώστας Τρύφων.
Ακολούθησε χορός στον εξαιρετικού κάλλους ( περιφραγμένο,με γκαζόν, παγκάκια και βρύσες ) περίβολο του Ιερού Ναού , με φόντο το μεγάλο σταυρό και γύρω γύρω σελωμένα τα ορεινά άλογα τύπου Πίνδου , ιδιοκτησίας εταιρίας «Αρτεμις» , του Δημήτρη Βογλίδη από το ορεινό Σκλήθρο Φλωρίνης.
Το σαρακατσάνικο χορευτικό ήταν του φιλοξενούμενου συλλόγου Σαρακατσαναίων Λαγκαδά « ΤΑ ΣΤΑΥΡΑΔΕΡΦΙΑ» , ενώ την τοπική υποδοχή διοργάνωσε ο Πολιτιστικός Σύλλογος Σιταριάς , άπαντες με παραδοσιακή ένδυση εκατέρωθεν, συμπεριλαμβανομένου και του τραγουδιστή και του Πρόεδρου των διοργανωτών τοπικών σαρακατσαναίων.
Μετά τις εκδηλώσεις στον περίβολο της εκκλησίας, ξεκίνησε καραβάνι 7 αλόγων με έφιππους σαρακατσάνους για την πλατεία του χωριού Σιταριά, όπου τους περίμεναν οι τοπικοί αλωνάρηδες, για την υλοποίηση του εθίμου, ως πολιτιστικό δρώμενο.
Επικεφαλής του καραβανιού εφίππων σαρακατσαναίων , με παραδοσιακή ενδυμασία, ο Πρόεδρος του Συλλόγου Σαρακατσαναίων Δυτικής Μακεδονίας «Ο ΦΛΑΜΠΟΥΡΑΣ», καβάλα «στον μαύρο του» ( όνομα «Ιπποκράτης», γνωστός μαύρος ατίθασος επιβήτορας, ορεινής φυλής Πίνδου) !!
Σε όλη τη διαδρομή από την είσοδο του χωριού μέχρι την πλατεία της Σιταριάς , έβγαιναν οι κάτοικοι στα παράθυρα και τις εξώπορτες των αυλών κι επεφημούσαν.
Το έθιμο της παραλαβής-παράδοσης αλόγων στους τοπικούς αλωνάρηδες της Σιταριάς, (συμβολικά μάλιστα κι ως σιτοβολώνα του οροπεδίου Φλώρινας ,κάτι σαν τοπική Λάρισα) έγινε την πλατεία του χωριού, κάτω από τις πανέμορφες φλαμουριές και χειροκροτήθηκε από όλους, παρά το γεγονός ότι ήταν εργάσιμη μέρα και η εκδήλωση ήταν άγνωστη, μιας και το δρώμενο γινόταν για πρώτη φορά.
Να σημειωθεί ότι ο νεοσύστατος τοπικός σύλλογος των σαρακατσαναίων δεν παρέλειψε την εκκλησία του Πατροκοσμά στο ορεινό Φλάμπουρο της Φλώρινας.
Μαζί με το χορευτικό των σαρακατσαναίων του Λαγκαδά ,μετέβησαν και άναψαν ένα κερί στο υψηλότερο ορεινό εκκλησάκι του Πατροκοσμά στην περιοχή.
Συμβολικά μάλιστα , ως ένδειξη τιμής στη συμβολή του Πατροκοσμά στην Ανάσταση του Γένους φωτογραφίστηκε σταυρωτά ο σαρακατσάνικος φλάμπουρας με μια κουμπούρα, με φόντο την καμπάνα του Ιερού Ναού.
Επίσης αναμνηστικά φωτογραφήθηκαν εντός του Ι. Ναού, ο Αρχιμανδρίτης Αθανάσιος Σιαμάκης με τον Πρόεδρο των τοπικών Σαρακατσαναίων «Ο ΦΛΑΜΠΟΥΡΑΣ» Κων/ νο Μπομπότα και το χοροδιδάσκαλο των σαρακατσαναίων Λαγκαδά «ΤΑ ΣΤΑΥΡΑΔΕΡΦΙΑ» Γεώργιο Τερζόγλου.
Να σημειωθεί επίσης ότι τον ορεινό μικρό Ι. Ναό του Πατροκοσμά στο Φλάμπουρο Φλώρινας κοσμούν εξαιρετικά περικαλλείς αγιογραφίες , με τον Πατροκοσμά να διδάσκει τους ορεινούς ποιμένες καθώς επίσης και το μαρτύριο του Αγίου !!!
Περισσότερες φωτογραφίες εδώ.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου
Τα σχόλια στα blogs υπάρχουν για να συνεισφέρουν οι αναγνώστες στο διάλογο. Η ευθύνη των σχολίων (αστική και ποινική) βαρύνει τους σχολιαστές.